![]() |
GS.Nguyễn Quang Thạch giới thiệu về bèo hoa dâu trong phòng thí nghiệm của ông - Ảnh Trung Hiền |
Bèo hoa dâu với tuổi thơ tôi
Tôi vẫn nhớ, vào một ngày gió mùa Đông Bắc tràn về, mưa phùn lâm thâm, trời rét căm căm, sáng sớm, mẹ tôi chân trần, khoác áo tơi, quẩy quang gánh mang thúng tro bếp ra đồng Khơi cho bèo hoa dâu ăn trên thửa ruộng nhỏ của nhà. Bà bảo: Rét mướt thế này, tro bếp vừa để giữ ấm vừa làm thức ăn cho bèo. Trưa về, bà gánh theo hai rổ bèo hoa dâu mới vớt. Bà trộn bèo với cám cho lợn ăn…
Đầu những năm 60 của thế kỷ trước, làng tôi có phong trào nuôi thả bèo hoa dâu. Cô Hòa, Tổ trưởng Tổ Khoa học Kỹ thuật của Hợp tác xã Thắng Cựu khi đạp xe sang tận La Vân lúc lên Làng Búng mua bèo hoa dâu về ươm rồi hướng dẫn các hộ gia đình cách nuôi thả trên ruộng lúa nước. Cô bảo, bèo hoa dâu làm phân bón lúa rất tốt. Nhà nhà làm theo. Có hôm đi câu tôm, qua trại chăn nuôi, tôi lại thấy cô hướng dẫn bà con trộn bèo dâu với cám. Cô bảo, bèo này nhiều dinh dưỡng nuôi lợn. Chúng hay ăn chóng lớn.
Tôi vẫn nhớ cánh đồng trước vụ cấy, những thảm bèo hoa dâu xanh mát nối dài. Nghe mẹ tôi khen, thửa ruộng nào nuôi nhiều bèo hoa dâu, lúa trĩu bông, nặng hạt, gạo thơm ngon. Hạt gạo ngày ấy trắng trong, khi cơm sôi đã tỏa mùi thơm bay ra tận ngõ. Khi xới bát cơm, mùi cơm thơm như mời gọi mọi người cùng vào mâm.
Thật lạ, vào quãng giữa những năm 60, bèo hoa dâu trên ruộng làng tôi cứ thưa dần. Việc chăm thả bèo đi vào quên lãng. Thì ra, người nông dân quê tôi bắt đầu làm quen rồi đua nhau sử dụng phân bón hóa học. Phâm đạm, phân lân, thuốc trừ sâu đục thân, thuốc trị bệnh đạo ôn được nhà nhà sử dụng. Ban đầu năng suất lúa có lên ai cũng phấn khởi. Có điều, hậu quả khi dùng quá nhiều phân bón hóa học, thuốc trừ sâu không phải ai cũng sớm nhận ra. Đất dần bạc màu do thiếu phân bón hữu cơ, hệ sinh thái bị phá vỡ, thiên địch chẳng còn.
Bà Tam chuyên bắt cua mang bán ở chợ Đình than thở: Trước cua cá dễ kiếm, còn nay cả cái ruộng mấy sào vạch lúa cả ngày cũng chẳng thấy một con cua. Con ếch, con tôm, cái tép ở ao làng cũng đi đâu sạch.
Anh Vi hàng xóm thấy tôi về sang chơi, buồn rầu chia sẻ: Bây giờ cấy lúa nhiều khi mắt trắng. Sâu bệnh, chuột phá. Phun thuốc trừ sâu nhiều đến mức khi mang thúng gạo đi xay xát, lấy nắm gạo lên đã thấy nồng nồng mùi thuốc trừ sâu. Biết có hại mà vẫn phải ăn. Vì thế mà làng mình quá nhiều người mắc bệnh hiểm nghèo. Tuần trước, cô Thà phải bán nốt cả trâu và nghé đi chữa bệnh mà vẫn không qua khỏi căn bênh ung thư dạ dày quái ác. Nghe chuyện buồn trong làng, mắt tôi cay xè, chua xót. Bất chợt tôi lại nhớ về ngày xưa khi làng tôi xanh lũy tre xanh, những cánh đồng xanh, những thảm bèo dâu xanh làm nên những hạt gạo thơm , những bữa cơm tuy đạm bạc nhưng thật an lành.
![]() |
GS. Nguyễn Quang Thạch với tác giả tháng 8 năm 2022 |
Bèo hoa dâu, tên khoa học Azolla sp, là thủy dương xỉ nổi tự do trên mặt nước, cộng sinh với loài tảo lục (vi khuẩn lam) cố định nitơ Anabaena azollae. Đây là loài thực vật đã xuất hiện từ rất lâu, sống trên mặt nước của các ao hồ nước ngọt ở nước ta. Bèo dâu có phần thân rễ phân nhánh và có hệ lá khá nhỏ khoảng 2mm. Cây có phần tầng rời. Nhờ đó cành có thể tách ra và trở thành cây sống độc lập với nhau. Đây cũng chính là phương thức sinh sản của bèo hoa dâu.
Rễ bèo hoa dâu có vi khuẩn lam (Anabaena azollae) sống cộng sinh, có khả năng hấp thụ nitơ (N2) từ không khí và biến chúng thành amoni. Amoni sẽ được cây trồng hấp thụ, cung cấp đạm cho cây trồng, còn vi khuẩn lam sẽ được hưởng lợi từ sự tiết đường ở rễ bèo hoa dâu. Từ lâu bèo hoa dâu là nguồn phân bón rất tốt cho lúa. Đây là nguồn phân xanh cung cấp lượng đạm rất lớn cho cây trồng.
|
Bèo hoa dâu với GS,TS,NGND Nguyễn Quang Thạch
Có lần tôi kể cho Phó GS, TS. Lê Văn Hưng nghe về tuổi thơ tôi với bèo hoa dâu. Ông cười vui:
- Đúng thế! Trước những năm 1965, khi sản xuất nông nghiệp ở nước ta chưa sử dụng phân bón hóa học và thuốc trừ sâu, ở các tình phía Bắc đặc biệt là các tỉnh Đồng bằng sông Hồng trong đó có tỉnh Thái Bình quê anh việc nuôi thả bèo hoa dâu trong sản xuất nông nghiệp được đặc biệt chú trọng vì đây là nguồn dinh dưỡng tự nhiên cho cây trồng và vật nuôi. Ngay từ thời điểm đó, GS. Nguyễn Quang Thạch đã tập trung nghiên cứu bèo hoa dâu. Theo tôi nếu anh muốn tìm hiểu kỹ về bèo hoa dâu hãy tìm đến GS Thạch.!
Tháng 8 năm 2022, thật may mắn, trong chuyến công tác tại Học viện Nông nghiệp Việt Nam, tạị phòng thí nghiệm của Giáo sư, tôi đã được nghe ông phân tích về việc phát triển bèo hoa dâu, nguồn cung cấp thức ăn giàu dinh dưỡng cho vật nuôi, nguồn phân hữu cơ cho trồng trọt ông đang thực hiện.
GS. Nguyễn Quang Thạch cho biết: Phong trào nuôi trồng bèo hoa dâu cho sản xuất nông nghiệp ở miền Bắc những năm 60 của thế kỷ trước đúng là được khởi nguồn từ vùng La Vân, Làng Búng ở Thái Bình. Sau đó, chúng được nhân rộng ra nhiều tỉnh. Phong trào nuôi bèo hoa dâu làm phân xanh bón lúa đã cung cấp dinh dưỡng cho cây trồng vì bèo hoa dâu có một nguồn nitơ rất lớn.
Tôi thầm nghĩ: Có thể khi tôi còn là một cậu bé nghe và thấy chuyện nuôi bèo hoa dâu ở làng Thắng Cựu quê mình thì chàng sinh viên Nguyễn Quang Thạch đã lặn lội cùng bà con nông dân ở La Vân, Làng Búng quê tôi say mê tìm hiểu về bèo hoa dâu…
GS Nguyễn Quang Thạch cho hay: Từ năm 1965, sản xuất nông nghiệp ở nước ta bắt đầu sử dụng phân bón hóa học và thuốc trừ sâu nên bèo hoa dâu dần bị quên lãng.
Những năm gần đây khi các vấn đề về môi trường sinh thái, hiệu ứng nhà kính được đặt ra, việc lạm dụng phân bón hóa học, thuốc trừ sâu làm môi trường ô nhiễm trầm trọng, sản phẩm nông nghiệp không an toàn cho người tiêu dùng, xu hướng tìm kiếm các nguồn phân bón tự nhiên để thay thế cho phân bón hóa học bắt đầu được quan tâm. Bèo hoa dâu được các nhà khoa học nông nghiệp tập trung nghiên cứu…
Tại phòng thí nghiệm nghiên cứu về bèo hoa dâu tại Học viện Nông nghiệp Việt Nam, tôi chăm chú nghe GS.Thạch giới thiệu công việc ông đang làm. Theo ông, cùng với việc tìm ra nguồn dinh dưỡng từ tự nhiên như kali có trong thân chuối, tro bếp, dã quỳ; nitơ có trong các loại cây họ đậu có vi khuẩn nốt sần cộng sinh, thì bèo hoa dâu có một nguồn nitơ rất lớn. Bèo hoa dâu được sử dụng như một nguồn phân bón sinh học cho lúa và các loại cây trồng khác. Rất nhiều nghiên cứu đã cho thấy việc bón phân xanh từ loài cây này cung cấp tới 40-60 kg nitơ/ha đất trồng
Bèo hoa dâu làm phân sinh học cho cây trồng. Chúng được phân hủy nhanh trong đất và nitơ từ chúng được cây trồng hấp thụ được một cách dễ dàng. Bổ sung thường xuyên bèo hoa dâu vào đất trồng giúp cải thiện và nâng cao chất lượng đất, làm cho đất tơi xốp, nhiều mùn, giữ ẩm lâu và giàu dinh dưỡng, hỗ trợ cho sự phát triển của cây trồng, hạn chế việc dùng phân bón hóa học.Ngoài ra đây còn là nguồn thức ăn giàu dinh dưỡng cho các loài gia súc, gia cầm, cá.
GS. Nguyễn Quang Thạch cho biết thêm: Công trình nghiên cứu bèo hoa dâu của ông theo hướng áp dụng công nghệ cao để tạo năng suất trong nuôi trồng để tạo nguồn đạm hữu cơ cho sản xuất nông nghiệp.
![]() |
Bèo hoa dâu. Ảnh Tư liệu |
Bèo hoa dâu lại lên núi
Đầu tháng 12 năm 2021, sau khi tham dự Hội nghị Xúc tiến Đầu tư lĩnh vực nông nghiệp tỉnh Lai Châu, tôi tham gia đoàn công tác khảo sát một số khu vực đất đai, thổ nhưỡng để chuẩn bị triển khai dự án trồng 200 héc-ta lúa hữu cơ của Công ty Bảo Minh đã ký kết với tỉnh Lai Châu do TSKH Hà Phúc Mịch, Chủ tịch HHNNHC dẫn đầu. Đi qua nhiều vùng đẩt thuộc huyện Tam Đường, Phong Thổ… đoàn vẫn chưa tìm được vùng canh tác lúa hữư cơ thuận lợi. May sao, khi trời đã chạng vạng tối, TSKH Hà Phúc Mịch, người được chúng tôi gọi vui là” Bố già Hữu cơ” vì những hiểu biết sâu sắc của ông về nông nghiệp hữu cơ, dừng lại bên những thửa ruộng trồng lúa nước. Ông chỉ cho chúng tôi những con cá cờ ẩn mình sau gốc rạ, con cua nhỏ đang giơ càng ở vạt cỏ ven bờ, mấy con châu chấu bay trên đám cây lúp xúp.Theo ông, đây là những dấu hiệu cho thấy đất, nước ở đây còn sạch, việc triển khai dự án trồng lúa đặc sản hữu cơ sẽ nhiều thuận lợi…
Nhìn những thửa ruộng bùn non ấm màu son đỏ, con cá cờ tung tăng bơi lội, tôi lại nhớ tới khoảnh ruộng nhà tôi ở cánh đồng Khơi, nơi mẹ tôi thả bèo hoa dâu ngày ấy. Tôi chợt nghĩ nếu sau này triển khai dự án trồng lúa hữu cơ đặc sản ở đây hoàn toàn có thể chăm thả bèo hoa dâu để tăng nguồn phân bón hữu cơ có giá trị. Hy vọng những hạt gạo Séng Cù, một trong những loại gạo nổi tiếng nhất của Tây Bắc hay Gạo Nếp Tú Lệ, Nếp Nương Điện Biên, Gạo Lứt Đỏ Điện Biên, Gạo Nếp Cẩm, Gạo Tẻ Dâu sẽ đượcc gieo cấy ở nhiều vùng đất sạch miền núi, mang tới cho mọi người những bát cơm thơm dẻo, an lành. Những hạt gạo hữu cơ đặc sản ấy sẽ đến với người tiêu dùng khắp năm châu, tiếp tục khẳng định giá trị của hạt gạo Việt quê hương mình.
Tôi chia sẻ ý tưởng này với "Bố già Hữu cơ" - TSKH Hà Phúc Mịch. Ông cho hay: Cùng với GS, TS, NGND Nguyễn Quang Thạch còn có nhiều chuyên gia hàng đầu về nông nghiệp ở nước ta đã nghiên cứu, triển khai thử nghiệm về bèo hoa dâu. Các nhà khoa học khẳng định: Việt Nam đang thúc đẩy nền nông nghiệp sinh thái, trong đó một trong các giải pháp là thay thế đạm hóa học bằng đạm tự nhiên, có thể được tổng hợp nhờ bèo hoa dâu. Tuy nhiên việc phát triển bèo hoa dâu cho sản xuất lúa với khối lượng lớn (ước lượng cần 200kg bèo dâu/ha lúa) cần tìm lại các giống bèo hoa dâu tốt là một khó khăn thách thức vì các giống bèo ở nước ta do lâu ngày không được duy trì nên đã mất đi khá nhiều. Thêm vào đó, nhược điểm của giống bèo hoa dâu ở miền Bắc nước ta là không chịu được nắng nóng. Vì thế hướng đưa bèo hoa dâu lên núi để sản xuất nông nghiệp, làm thức ăn chăn nuôi, chế biến làm dược liệu cũng đã được đặt ra.
Bất chợt, tôi lại nhớ tới Truyện ngắn Bèo dâu lên núi của Nhà văn Hoàng Trung Thu viết đầu năm 1963 ca ngợi những chàng trai, cô gái người Tày đã đưa bèo dâu lên chăm thả ở những khoảnh ruộng lúa nước của người Tày, người Dao cho năng suất lúa cao. Trong đám cưới đôi trẻ ở Bản Ngàn Hoa, Chi đoàn Thanh niên niên xã Thanh Thủy đã tặng năm cân gạo nếp nương để làm xôi ngũ sắc cho bữa cơm đoàn viên mừng hạnh phúc đôi trẻ…
Tôi mong bèo hoa dâu sau hơn nửa thế kỷ lại lên núi. Các nhà khoa học nông nghiệp cùng các chàng trai người Tày, người Dao nhiệt huyết, sáng tạo hôm nay sẽ làm nên những mùa vàng, mang đến những hạt gạo đặc sản an lành, mang ấm no cho các bản làng vùng cao .
Trong chuyến bay vào vũ trụ năm 1980, Phi hành gia Phạm Tuân, theo quyết định của các nhà khoa học, đã mang theo bèo hoa dâu để thực hiện các nghiên cứu khoa học. Bèo hoa dâu dễ sinh sôi nảy nở, hút khí cacbonic, sản sinh ra oxy. Trên vũ trụ lại có rất nhiều tia nhiễm xạ, liệu nó có tác động lên con người, lên sinh vật tạo nên sự đột biến gen hay không... Việc mang bèo hoa dâu lên là để phục vụ mục đích nghiên cứu này… |