Vườn trông sâm được phục hồi và mở rộng ở Núi Dành

Theo các tư liệu lịch sử và truyền thuyết dân gian, sâm Nam núi Dành đã nổi tiếng từ rất lâu đời, không có một cá nhân cụ thể nào được ghi nhận là người đầu tiên phát hiện ra nó. Thay vào đó, nó đượctruyền miệng và loang xa như một loại "tiên dược" được tìm thấy trên núi Dành từ thời xa xưa.

Sách "Đại Nam nhất thống chí" ghi chép rằng "Cát sâm sẵn ở đỉnh núi Chung Sơn", tức là núi Dành ngày nay. Sách còn miêu tả sâm ở đây có "da vàng, thịt chắc, khí vị đều tốt" và vượt trội hơn sâm ở các xứ khác. Tương truyền từ thời vua Tự Đức: Sâm núi Dành đã được cúng tiến dùng để chữa bệnh mờ mắt cho Hoàng thái hậu Từ Dũ, giúp bà sáng mắt trở lại. Từ đó, sâm núi Dành trở thành sản vật dâng vua nổi danh khắp đất Bắc.

Do khai thác tự phát không kiểm soát, đến những năm 1970, sâm núi Dành gần như tuyệt chủng. May mắn thay, vào khoảng năm 2010, một cây sâm cổ sót lại được phát hiện trong vườn nhà ông Thân Hải Đăng ở thôn Đồng Sen, xã Việt Lập. Từ cây sâm tổ đó, hành trình hồi sinh sâm núi Dành bắt đầu. Đây không chỉ là một loài cây, mà còn là một phần của lịch sử, văn hóa và truyền thuyết Việt Nam. Giai thoại về nó không chỉ kể về dược tính, mà còn về ý nghĩa sâu xa, về tình người và về một thời kỳ vàng son của những sản vật quý hiếm.

Cũng theo truyền thuyết, vào thời Lê-Trịnh, núi Dành là một vùng đất hoang vu, hiểm trở. Người dân nơi đây thường xuyên đau ốm vì điều kiện sống thiếu thốn và thời tiết khắc nghiệt. Tuy nhiên, dân bản địa đã phát hiện ra một loài cây mọc dưới tán lá rừng, có củ to bằng củ khoai, có rễ dài như hình người, vỏ màu vàng nhạt, thơm, khi ăn vào thấy người khỏe khoắn, tinh thần sảng khoái. Dân làng gọi nó là "củ dứa" vì có mùi thơm nhẹ như trái dứa.

Một lần, có một vị quan triều đình đi tuần qua vùng này, thấy người dân khỏe mạnh hơn vùng khác bèn hỏi thăm. Khi được biết về loài củ quý, ông đã mang về dâng lên vua. Vua dùng thử và thấy sức khỏe được cải thiện rõ rệt, đặc biệt là sau những lần lao tâm khổ tứ vì việc triều chính. Từ đó, vua ra chiếu chỉ cho phép dân làng núi Dành hàng năm dâng loài củ này về kinh đô. Từ "củ dứa" dân dã, nó được phong là "Sâm tiến vua" - một sản vật quý giá chỉ dành cho hoàng tộc.

Giai thoại về sâm tiến vua không chỉ dừng lại ở câu chuyện dâng tặng. Nó còn gắn liền với nhiều câu chuyện khác nhau, tô đậm thêm sự linh thiêng và quý giá của loài cây này. Có một câu chuyện kể rằng, chúa Trịnh Tùng lâm trọng bệnh, thuốc thang của ngự y đều không có tác dụng. Vua lo lắng, ban chiếu cầu người hiền tài tìm thuốc quý. Một người dân vùng núi Dành đã lặn lội vào rừng sâu, đào được một củ sâm lâu năm mang về dâng. Sau khi dùng sâm, sức khỏe chúa dần hồi phục. Chúa Trịnh Tùng vô cùng cảm kích, đã ban thưởng cho người dân và cho phép vùng núi Dành được miễn nhiều loại thuế.

Một giai thoại khác kể về một vị tướng quân thời bấy giờ, sau nhiều năm chinh chiến, thân thể suy nhược, tinh thần mệt mỏi. Ông đã tìm về vùng núi Dành an trí, được người dân chỉ cho dùng sâm. Sau một thời gian, sức khỏe ông hồi phục đáng kinh ngạc, đủ sức tiếp tục phụng sự triều đình. Những giai thoại này, dù mang màu sắc hư ảo, nhưng đã phản ánh một sự thật: Sâm tiến vua có giá trị dược liệu cao, được người xưa tin dùng để bồi bổ cơ thể, tăng cường sức khỏe và kéo dài tuổi thọ.

Không chỉ là một loại thuốc, sâm tiến vua còn đi vào đời sống văn hóa, trở thành một biểu tượng của sự may mắn, phồn thịnh. Người dân vùng núi Dành coi sâm như một báu vật của thiên nhiên ban tặng. Trong một số làng xã ở vùng núi Dành, người ta thường dùng sâm tiến vua làm món quà hồi môn quý giá, thể hiện sự trân trọng và mong muốn đôi lứa có cuộc sống khỏe mạnh, sung túc. Vào các dịp lễ hội, người dân thường tổ chức các cuộc thi tìm sâm, thể hiện sự am hiểu về loài cây này. Củ sâm to và đẹp nhất sẽ được dâng lên đình làng để cầu mong một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.

"Sâm tiến vua" là một loại dược liệu cực kỳ quý hiếm, thường chỉ được dùng trong cung đình hoặc tầng lớp vua chúa, quan lại. Vì vậy, nó nằm ngoài tầm hiểu biết và trải nghiệm của đại đa số người dân. Một số câu cửa miệng nói về sự quý giá, hiếm có của các loại cây thuốc, vị thuốc quý nói chung và cây sâm nói riêng.

"Củ sâm ngàn lạng, lá lựu trăm cân": Câu này dùng để nói về những thứ quý hiếm, có giá trị lớn. "Thuốc đắng dã tật": Một câu tục ngữ quen thuộc, nhấn mạnh giá trị của các vị thuốc dù có vị đắng nhưng lại có tác dụng chữa bệnh hiệu quả. "Nhất sâm, nhì nhung, tam quế, tứ phụ": Đây là câu nói trong Đông y, dùng để xếp hạng bốn loại dược liệu quý hiếm hàng đầu, trong đó sâm đứng ở vị trí cao nhất.

Ngày nay, với sự phát triển của khoa học, nhiều nghiên cứu đã chứng minh những điều mà người xưa đã tin tưởng về sâm tiến vua. Các nhà khoa học đã phân tích và tìm thấy trong củ sâm các hợp chất saponin, vitamin, khoáng chất và các acid amin quan trọng, có tác dụng: Tăng cường sức đề kháng: Sâm giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh từ môi trường. Saponin sâm Núi Dảnh chỉ kém sâm Ngọc Linh, hơn cả sâm Hàn Quốc.

Bồi bổ cơ thể, chống suy nhược: Nó đặc biệt hiệu quả với người ốm yếu, người cao tuổi, giúp phục hồi thể lực và tinh thần. Giúp ăn ngon, ngủ tốt: Các hoạt chất trong sâm có tác dụng an thần nhẹ, giúp cải thiện giấc ngủ và kích thích tiêu hóa. Giảm căng thẳng, mệt mỏi: Sâm giúp giảm stress, tăng cường sự minh mẫn cho người lao động trí óc.

Sự trùng hợp giữa giai thoại và kết quả nghiên cứu khoa học đã càng khẳng định giá trị đích thực của sâm tiến vua núi Dành. Nó không chỉ là một câu chuyện cổ tích, mà khẳng định sự tinh tế của người xưa trong việc khám phá và sử dụng các sản vật từ thiên nhiên. Sâm tiến vua không chỉ là một loài cây quý mà còn là một di sản văn hóa, một phần của bản sắc dân tộc. Khi chúng tôi việt loạt bài về cây Sâm Núi Dành thì nhận được tin vui Sở Khoa học và công nghệ Bắc Ninh đã quyết định đầu tư nghiên cứu sâu về cây dược liệu quý này.

Giai thoại về nó đã tô điểm thêm vẻ đẹp của vùng núi Dành, biến nó từ một vùng đất hoang sơ thành một miền đất của những câu chuyện cổ tích. Ngày nay, khi sâm tiến vua được khôi phục và phát triển, những câu chuyện về nó lại được kể lại, không chỉ để hoài niệm mà còn để tôn vinh sự quý giá của thiên nhiên và công sức của những người đã gìn giữ loài cây quý hiếm./.