[Longform] Kỳ 3: Chứng nhận hữu cơ - Giấy thông hành hay bình phong?

Tại một phiên chợ nông sản ở Hà Nội, một gian hàng trưng biển “rau hữu cơ đạt chuẩn USDA” thu hút đông đảo người tiêu dùng. Tuy nhiên, khi được hỏi về giấy chứng nhận, nhân viên bán hàng chỉ đưa ra một bản photocopy mờ nhòe, không mã QR, không có tên tổ chức cấp phép. Câu chuyện không hiếm. Trong khi giấy chứng nhận hữu cơ đáng lẽ là bảo chứng cho uy tín và chất lượng, thì ở nhiều nơi, nó đang trở thành “tấm bình phong” được sử dụng sai mục đích - thậm chí bị thương mại hóa.

Khi giấy chứng nhận trở thành món hàng

Chứng nhận hữu cơ không chỉ là sự cam kết đối với xã hội mà còn là bước đi chiến lược giúp doanh nghiệp nâng cao uy tín và khả năng cạnh tranh trên thị trường. Chứng nhận hữu cơ là quy trình đánh giá và cấp chứng chỉ cho các sản phẩm nông nghiệp, thực phẩm được sản xuất theo các tiêu chuẩn hữu cơ nghiêm ngặt, trải qua nhiều giai đoạn khác nhau: chọn vùng sản xuất, phân tích các mẫu đất, nước, thực hiện thời gian chuyển đổi, quá trình canh tác phải đảm bảo không sử dụng chất hoá học: phân bón thuốc bảo vệ thực vật, thuốc trừ cỏ, chất kích thích sinh trưởng và không được dùng giống biến đổi gene (GMO)… Khi đạt đủ các yêu cầu trên, tổ chức chứng nhận độc lập sẽ đánh giá và cấp giấy chứng nhận.

Do tính khắt khe của chứng nhận hữu cơ và nhu cầu sử dụng thực phẩm, nông sản hữu cơ tăng khiến tình trạng gian lận chứng nhận hữu cơ cũng gia tăng.

Năm 2022, một doanh nghiệp có đăng ký kinh doanh tại TP.Hồ Chí Minh khi tiến hành quảng bá sản phẩm sữa của mình với người tiêu dùng luôn khẳng định đạt “chuẩn hữu cơ châu Âu” thế nhưng khi các cơ quan quản lý nhà nước vào cuộc kiểm tra thì phát hiện sử dụng nguyên liệu có nguồn không rõ ràng. Cơ quan chức năng vào cuộc thì giấy chứng nhận chỉ là bản scan, không có mã xác thực trên hệ thống EU Organic.

Một doanh nghiệp phân phối gạo “organic xuất Mỹ” tại miền Tây bị kiểm tra đột xuất. Kết quả: lô gạo không hề được canh tác theo tiêu chuẩn hữu cơ, chỉ “đội lốt” giấy chứng nhận cũ đã hết hiệu lực từ 2 năm trước.

Ông Nguyễn Đức Huy – chuyên gia kiểm định chất lượng nông sản (TP.HCM) tiết lộ: “Có nơi, tổ chức chứng nhận chỉ yêu cầu nộp hồ sơ, không đến thực địa kiểm tra kỹ lưỡng. Hoặc nếu có kiểm tra, cũng là hình thức. Chứng nhận kiểu này chẳng khác nào mua giấy lấy mác.”

Điều này vừa làm khó người tiêu dùng, vừa hạ thấp thương hiệu nông sản của Việt Nam trên thị trường quốc tế. Chia sẻ về vấn đề này, TS Lê Thanh Hòa - Phó Cục trưởng Cục Chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trưởng, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Giám đốc Văn phòng SPS Việt Nam từng đưa ra nhận định: “Một số tổ chức vừa tư vấn, vừa đánh giá, vừa chứng nhận. Vấn đề ở đây là thiếu bên thứ ba độc lập giám sát quá trình. Rất dễ dẫn đến hình thức đối phó - làm cho có để lấy giấy.”

Khi “giấy” mất giá, nông nghiệp hữu cơ “lâm nguy”

Trong tương lai, nếu không có biện pháp xử lý kịp thời thì số doanh nghiệp cố tình sử dụng giấy chứng nhận hữu cơ giả mạo sẽ tiếp tục tăng lên không chỉ dừng lại ở con số 3, đe dọa nghiêm trọng đến niềm tin của người tiêu dùng và uy tín của ngành thực phẩm hữu cơ Việt Nam nói riêng, nông nghiệp Việt Nam nói chung.

Bởi mở cửa thị trường đã khó, giữ được thị trường xuất khẩu còn khó hơn. Người sản xuất, xuất khẩu nếu không nghiêm túc và cẩn trọng trong từng khâu thì sẽ dẫn đến tình trạng “con sâu làm rầu nồi canh”, ảnh hưởng uy tín của cả ngành hàng.

Và sự gian lận chứng nhận hữu cơ của một vài cá nhân, tổ chức chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến hàng triệu nông dân và không ít doanh nghiệp trên cả nước.

Trong khi đó, hàng hóa xuất sang thị trường EU hay Mỹ dù có chứng nhận hữu cơ hợp lệ (Organic EU với thị trường EU, Organic USDA với thị trường Mỹ) thì vẫn có thể được lấy mẫu phân tích. Nếu phát hiện các chất vi phạm, lô hàng vẫn sẽ bị hạ xuống hàng hóa thông thường.

Chia sẻ về vấn đề trên, chị Lê Hồng Nhung – đại diện một doanh nghiệp xuất khẩu rau hữu cơ tại Hà Nội về sự cố mà doanh nghiệp mình từng gặp phải: “Chúng tôi từng bị từ chối hàng ở châu Âu chỉ vì đơn vị trung gian bị nghi gian lận chứng nhận. Họ không xử lý riêng từng lô, mà mất luôn uy tín toàn chuỗi.”

Điều này đồng nghĩa với việc doanh nghiệp xuất khẩu nông sản, hàng hóa sẽ phải đền bù cho khách hàng phần giá trị gia tăng mà vốn dĩ khách hàng phải trả cho hàng hữu cơ. Đi liền với đó doanh nghiệp sẽ phải tạm dừng xuất khẩu hàng hữu cơ cho đến khi nguồn gốc sự cố được tìm ra, giải quyết thỏa đáng và được đơn vị cấp chứng nhận phê duyệt.

Sở dĩ tình trạng lạm dụng chứng nhận hữu cơ diễn ra là do thiếu cơ chế hậu kiểm bắt buộc sau khi cấp giấy chứng nhận. Không có hệ thống số hóa, truy xuất xác thực giấy chứng nhận hữu cơ. Cơ chế xử phạt chưa đủ sức răn đe, chủ yếu dừng ở nhắc nhở, yêu cầu thu hồi. Tình trạng “chứng nhận hữu cơ bất minh” khiến người tiêu dùng mất niềm tin.

Nhận định về vấn đề này, GS.TS. Đào Thanh Vân - Phó Chủ tịch Hiệp hội Nông nghiệp hữu cơ Việt Nam (VOAA) cảnh báo: “Nếu không chấn chỉnh, thì chẳng bao lâu nữa, giấy chứng nhận hữu cơ sẽ mất giá trị hoàn toàn trong mắt người tiêu dùng Việt”.

Do đó, cần chấn chỉnh từ thể chế đến kỹ thuật. Theo đó, một số đề xuất cụ thể đã được các chuyên gia và doanh nghiệp đưa ra: Cần thiết lập hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về chứng nhận hữu cơ, có công khai mã số, tên tổ chức chứng nhận, thời hạn hiệu lực.

Tăng cường hậu kiểm định kỳ và xử lý nghiêm hành vi gian lận giấy chứng nhận. Phân tách rõ vai trò tư vấn - đánh giá - chứng nhận để tránh xung đột lợi ích. Xây dựng đội ngũ thanh tra chuyên ngành về chứng nhận hữu cơ, có thể truy xuất thực địa độc lập. “Giấy chứng nhận hữu cơ phải là thành quả của một quá trình canh tác tử tế – không thể là món hàng mua bán trên thị trường.” - GS.TS. Đào Thanh Vân khẳng định.

Cần hiểu đúng về sản phẩm hữu cơ

Chia sẻ về vấn đề trên, Luật sư Diệp Năng Bình – Trưởng văn phòng luật sư Tinh thông luật cho hay: “Trước hết, ta cần phải biết sản phẩm nào thì được gắn mác hữu cơ. Căn cứ tại khoản 3 Điều 3 Nghị định 109/2018/NĐ-CP thì sản phẩm nông nghiệp hữu cơ là thực phẩm, dược liệu (bao gồm thuốc dược liệu, thuốc cổ truyền), mỹ phẩm và sản phẩm khác hoặc giống cây trồng, vật nuôi; thức ăn chăn nuôi, thức ăn thủy sản được sản xuất, chứng nhận và ghi nhãn phù hợp theo quy định tại Nghị định 109/2018/NĐ-CP. Căn cứ quy định tại Điều 11 Nghị định 109/2018/NĐ-CP, thì việc sử dụng cụm từ “100% hữu cơ”, “hữu cơ” hoặc “sản xuất từ thành phần hữu cơ” kèm theo tỷ lệ các thành phần cấu tạo trên nhãn sản phẩm hữu cơ theo quy định tại tiêu chuẩn nông nghiệp hữu cơ.

Các thuật ngữ này được quy định rõ trong mục 5.5.2 Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 11041-1:2017: Chỉ công bố sản phẩm là “100 % hữu cơ” khi sản phẩm có chứa 100% thành phần cấu tạo là hữu cơ; Chỉ công bố sản phẩm là “hữu cơ” khi sản phẩm có chứa ít nhất 95% thành phần cấu tạo là hữu cơ. Chỉ công bố sản phẩm “được sản xuất từ các thành phần hữu cơ”, “được chế biến từ các thành phần hữu cơ”, “có chứa các thành phần hữu cơ” hoặc cụm từ tương đương khi sản phẩm có chứa ít nhất 70% thành phần cấu tạo là hữu cơ”.

Như vậy, việc ghi nhãn là “hữu cơ” hoặc “được sản xuất từ các thành phần hữu cơ”, “được chế biến từ các thành phần hữu cơ”, “có chứa các thành phần hữu cơ” hoặc cụm từ tương đương trong khi sản phẩm đó có thành phần cấu tạo hữu cơ nhỏ hơn 70% là trái quy định pháp luật.

Cũng theo luật sư Diệp Năng Bình thì căn cứ điều 10 Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023, một trong các hành vi bị nghiêm cấm trong bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng là lừa dối hoặc gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng thông qua việc cung cấp thông tin sai lệch, không đầy đủ, không chính xác về sản phẩm. Căn cứ quy định tại Điều 47 Nghị định 98/2020/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 24/2025/NĐ-CP, hành vi lừa dối hoặc gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng thông qua việc cung cấp thông tin sai lệch, không đầy đủ, không chính xác về sản phẩm thì bị phạt tiền từ 20.000.000 đồng đến 30.000.000 đồng đối với thương nhân. Đây là mức phạt tiền đối với cá nhân, mức phạt tiền đối với tổ chức gấp hai lần mức phạt tiền đối với cá nhân. Hiện nay không ít các sản phẩm được quảng cáo “hướng hữu cơ”, “cận hữu cơ”… thực chất là chiêu trò để lừa dối người tiêu dùng, cần cảnh giác để không bị nhầm lẫn với các sản phẩm đạt tiêu chuẩn hữu cơ.

Cũng theo luật sư Diệp Năng Bình thì việc mua phải hàng hóa không đúng với quảng cáo, nhãn mác gắn trên sản phẩm không chỉ khiến người mua hàng phải mua với giá cả cao hơn chất lượng nhận được mà điều này còn có thể gây ảnh hưởng trực tiếp với sức khỏe của người sử dụng. “Để bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng, các cơ quan chức năng cần có các giải pháp kịp thời như sau: Phối hợp chặt chẽ để kiểm soát và minh bạch các sản phẩm hữu cơ: Cần có các quy định về dấu hiệu nhận biết để người tiêu dùng biết đó là sản phẩm hữu cơ thật, không phải là do người bán, nhà sản xuất tự ý điền để “qua mắt” người mua.