KỲ 1: “Vàng thau lẫn lộn” - Ai đang cấp giấy chứng nhận hữu cơ ở Việt Nam?

kỳ I:

“vàng thau lẫn lộn” - Ai đang cấp giấy chứng nhận hữu cơ ở Việt Nam?

Chứng nhận hữu cơ không chỉ là một “tấm vé thông hành” cho sản phẩm nông nghiệp bước vào thị trường cao cấp. Nó còn là cam kết đạo đức và trách nhiệm giữa người sản xuất, người tiêu dùng và cả xã hội. Khi chứng nhận trở thành “tấm bình phong”, niềm tin bị đánh mất – và ngành nông nghiệp hữu cơ đứng trước nguy cơ tụt lùi.

Hệ thống chứng nhận hữu cơ tại Việt Nam:

Chồng chéo, thiếu niềm tin

Hiện nay, chứng nhận hữu cơ là tiêu chí đang được người tiêu dùng ngày càng quan tâm, tìm hiểu nhiều hơn khi lựa chọn các loại thực phẩm chất lượng cao và an toàn sức khỏe cho cả gia đình. Đây cũng là điều dễ hiểu bởi để được cấp chứng nhận này, các loại thực phẩm phải trải qua quy trình sản xuất vô cùng khắt khe, nghiêm ngặt theo bộ tiêu chuẩn nhất định, đồng thời phải được thanh tra và đánh giá bởi các tổ chức chứng nhận hữu cơ.

Không chỉ là xu hướng đang rất được ưa chuộng tại nhiều quốc gia trên thế giới, chứng nhận hữu cơ đang dần trở nên quen thuộc và gần gũi với người tiêu dùng Việt, khi ngày càng nhiều chị em nội trợ tìm hiểu và chọn mua các sản phẩm, thực phẩm đạt tiêu chuẩn. Nếu được dán các loại logo chứng nhận hữu cơ, điều này sẽ cho biết chúng được sản xuất, chế biến và xử lý bằng các biện pháp an toàn, thân thiện với môi trường và phải đáp ứng các tiêu chí quan trọng hàng đầu như: Không sử dụng các loại giống cây trồng hay vật nuôi đã biến đổi gen; Không dùng các loại thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, chất kích thích tăng trưởng…; Đảm bảo những yêu cầu nhất định về mặt đa dạng sinh học.

Tất nhiên, chỉ những cơ quan, tổ chức có thẩm quyền mới được cấp giấy chứng nhận và cho phép doanh nghiệp sử dụng logo chứng nhận hữu cơ. Họ sẽ có nhiệm vụ kiểm định, giám sát một cách nghiêm ngặt các nông trại, doanh nghiệp sản xuất, đơn vị phân phối… để đảm bảo các sản phẩm, thực phẩm trước khi đến tay người tiêu dùng sẽ có độ an toàn, độ sạch… đạt yêu cầu theo bộ tiêu chuẩn có sẵn.

Trên thị trường Việt Nam hiện nay, ngoài tiêu chuẩn nông nghiệp hữu cơ Việt Nam (TCVN 11041-2017) do Bộ Khoa học và Công nghệ ban hành thì còn hàng loạt các chứng nhận hữu cơ quốc tế, trong đó có thể đề cập đến ba nhóm hệ thống chứng nhận hữu cơ chính: Chứng nhận quốc tế, như EU Organic (châu Âu), USDA Organic (Mỹ), JAS (Nhật Bản). Các tiêu chuẩn này yêu cầu rất khắt khe, thường được cấp qua tổ chức nước ngoài hoặc tổ chức trong nước được ủy quyền. Các chứng nhận hữu cơ này được cấp bởi các tổ chức như Công ty TNHH Chứng nhận và Giám định ICI (ICI), VietCert, NHO-QSCert, Vinacert, EcoCert, Onecert International, Control Union,…

Song song với đó là hệ thống chứng nhận có sự tham gia của cộng đồng (PGS): Mô hình phi thương mại, áp dụng phổ biến với các nhóm nông dân nhỏ, do Hội Nông dân hữu cơ hoặc các tổ chức xã hội triển khai. Theo thống kê sơ bộ thì hiện có hơn 20 tổ chức trong và ngoài nước đang tham gia cấp chứng nhận hữu cơ tại Việt Nam, tuy nhiên chưa có một danh sách minh bạch, thống nhất được công khai cho người tiêu dùng tra cứu.

Thiết lập cơ chế chung, minh bạch từ gốc

Mỗi hệ thống chứng nhận đều có quy trình, tiêu chuẩn và biểu phí riêng. Tuy nhiên, chưa có một cơ quan trung tâm chịu trách nhiệm giám sát độc lập toàn bộ các tổ chức chứng nhận này. Bên cạnh đó, việc tổ chức chứng nhận cũng có thể kiêm luôn dịch vụ tư vấn, đào tạo, dẫn đến tình trạng “vừa đá bóng vừa thổi còi” – tiềm ẩn xung đột lợi ích. Một số doanh nghiệp chỉ cần thuê đơn vị viết hồ sơ, “chạy quy trình”, và nhanh chóng nhận được giấy chứng nhận – mà không đảm bảo thực chất.

Năm 2023, một doanh nghiệp bị phát hiện dán nhãn “hữu cơ chuẩn Mỹ” cho nông sản nội địa dù chưa từng được USDA kiểm định. Khi báo chí vào cuộc, mới lộ ra rằng giấy chứng nhận chỉ là bản sao không thể xác minh. Hệ quả của sự thiếu minh bạch khiến người tiêu dùng khó phân biệt thật – giả, dần mất niềm tin vào sản phẩm “hữu cơ”. Doanh nghiệp làm ăn chân chính bị lép vế, không thể cạnh tranh với những đơn vị gian dối về giá.

Thực tế hiện nay, nhiều HTX sản xuất hữu cơ, có chứng nhận hữu cơ chân chính ở Việt Nam rất đau đầu với vấn đề gian lận, giả mạo chứng nhận hữu cơ. Như HTX nông nghiệp dịch vụ thương mại xã Ea H'đing (Đắk Lắk) trồng chanh dây hữu cơ xuất khẩu sang châu Âu nhưng có thời điểm phải đối mặt với tình trạng cạnh tranh không lành mạnh từ những đơn vị cũng quảng bá có chứng nhận hữu cơ từ một doanh nghiệp mà HTX đã liên kết chứng nhận, xuất khẩu chanh dây. Hay HTX xoài Mỹ Xương (Đồng Tháp) cũng từng gặp tình trạng xoài Mỹ Xương bị mạo danh xuất khẩu.

Điều này không chỉ làm mất uy tín của những đơn vị sản xuất hữu cơ, mà còn ảnh hưởng đến cả ngành nông sản Việt Nam xuất khẩu. Bởi mở cửa thị trường đã khó, giữ được thị trường xuất khẩu còn khó hơn. Người sản xuất, xuất khẩu nếu không nghiêm túc và cẩn trọng trong từng khâu thì sẽ dẫn đến tình trạng “con sâu làm rầu nồi canh”, ảnh hưởng uy tín của cả ngành hàng. Và sự gian lận chứng nhận hữu cơ của một vài cá nhân, tổ chức chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến hàng triệu nông dân và không ít HTX trên cả nước.

Theo khảo sát năm 2024 của Viện Nghiên cứu Chiến lược và Chính sách nông nghiệp, có tới 63% người tiêu dùng tại thành phố lớn nghi ngờ về độ tin cậy của nhãn hữu cơ đang bán trên thị trường.

Chị Nguyễn Thị Hạnh - Giám đốc HTX Nông nghiệp hữu cơ Phúc Hưng (Lâm Đồng) bức xúc: “Chúng tôi đầu tư nghiêm túc, chuyển đổi đất, tập huấn nông dân suốt hai năm trời mới đạt được chứng nhận hữu cơ chuẩn EU. Vậy mà trên thị trường, nhiều nơi chỉ cần dán tem ‘organic’ là bán giá cao. Khách hàng quay lại hỏi: ‘Chứng nhận của chị có thật không?’ – Đau lắm!”

Để hạn chế tình trạng này, theo các chuyên gia của Control Union Vietnam thì các doanh nghiệp cần kiểm tra chứng nhận hữu cơ trước khi mua hàng, ký hợp đồng. Thông qua tra cứu mã chứng nhận trên website chính thức của các đơn vị chứng nhận như USDA (nếu có chứng nhận USDA/NOP) hoặc liên hệ bất kỳ tổ chức cấp chứng nhận nào sẽ giúp giải quyết phần nào những nghi hoặc về chứng nhận hữu cơ. Đối với người tiêu dùng, nâng cao cảnh giác với những sản phẩm được “chứng nhận hữu cơ” nhưng bán với giá quá rẻ là cần thiết.

Vì bất kỳ một quy trình sản xuất hữu cơ nào cũng đi liền với sự đầu tư xứng đáng về chi phí. Không chỉ yêu cầu nghiêm ngặt về kiểm tra đất, nước, khí hậu của vùng trồng, tập quán canh tác, các chứng nhận hữu cơ quốc tế hiện yêu cầu các HTX, doanh nghiệp hằng năm phải thực hiện tái đánh giá một lần về quy trình sản xuất. Đi kèm với đó là không giới hạn các đợt đánh giá đột xuất không báo trước.

Đối với các cơ quan quản lý nhà nước, cần phân định rõ trách nhiệm của từng cơ quan quản lý nhà nước: Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ KH&CN, Bộ Công Thương. Cần một cổng thông tin quốc gia về chứng nhận hữu cơ, cập nhật tất cả tổ chức, quy trình, sản phẩm đã được chứng nhận. Tăng cường sự tham gia của bên thứ ba độc lập, báo chí và cộng đồng người tiêu dùng trong giám sát chất lượng và quá trình chứng nhận.

Chứng nhận hữu cơ không chỉ là một “tấm vé thông hành” cho sản phẩm nông nghiệp bước vào thị trường cao cấp. Nó còn là cam kết đạo đức và trách nhiệm giữa người sản xuất, người tiêu dùng và cả xã hội. Khi chứng nhận trở thành “tấm bình phong”, niềm tin bị đánh mất – và ngành nông nghiệp hữu cơ đứng trước nguy cơ tụt lùi.

Ông Nguyễn Văn Minh – Nguyên Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt, Bộ NN&PTNT nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường chia sẻ với Tạp chí Hữu Cơ Việt Nam: “Chúng tôi đang xây dựng lộ trình số hóa toàn bộ quy trình chứng nhận hữu cơ, từ đơn vị cấp phép, hồ sơ kỹ thuật đến sản phẩm lưu thông. Mục tiêu là trong vòng 2 năm tới, người tiêu dùng có thể tra cứu mọi thông tin về chứng nhận chỉ qua mã QR trên sản phẩm.”